Δρ Αθανάσιος Ε. Δρούγος

Διεθνολόγος-Γεωστρατηγικός Αναλυτής

Σε μια επακόλουθη αλλαγή πολιτικής που εκφράζει τη βαθιά αγανάκτηση της για την πρόσφατη σφαγή του Pahalgam στο Κασμίρ  η κυβέρνηση της Ινδίας – κατά τη διάρκεια  της συνεδρίασης της Επιτροπής του Υπουργικού Συμβουλίου για την Ασφάλεια (CCS) – παρουσίασε μια σειρά αυστηρών μέτρων με στόχο την αποστολή  ενός μηνύματος καταδίκης  ως και την απόδοση ευθυνών στο Πακιστάν. Επικεφαλής  των ανταποδοτικών  μέτρων ήταν η απόφαση να τοποθετηθεί η Ινδική  Συνθήκη για τους υδάτινους πόρους  (IWT) του 1960 σε εκκρεμότητα , μια κίνηση που σηματοδοτεί μια σημαντική στρατηγική “αναζωπύρωση” με ευρείες επιπτώσεις στην περιφερειακή υδροπολιτική.

Μεσολάβησε για τη Συνθήκη του ποταμού Ινδού η Παγκόσμια Τράπεζα και υπογράφηκε στις 19 Σεπτεμβρίου 1960 στο Καράτσι από τον Ινδό πρωθυπουργό Νεχρού και τον πρόεδρο του Πακιστάν Αγιούμπ Χαν.Η Συνθήκη για τους υδάτινους πόρους είναι μία από τις πιο διαρκείς και επιτυχημένες διεθνείς συμφωνίες κατανομής του νερού. Καθορίζει  τη διανομή και τη διαχείριση του συστήματος του ποταμού, που περιλαμβάνει έξι ποτάμια: τον Ίνδό, τον Τζελούμ, τον Τσενάμπ, τον Ράβι, τον Μπέσες και τον Στελέ. Σύμφωνα με τις διατάξεις της, η Ινδία έλαβε αποκλειστικά δικαιώματα πάνω στους τρεις τελευταίους ποταμούς,ενώ το Πακιστάν έλαβε τα νερά των άλλων τριών δυτικών ποταμών

Παρά τους πολλαπλούς πολέμους Πακιστάν-Ινδίας ως  και τις περιόδους διπλωματικού αδιεξόδου, η Συνθήκη έχει επαινεθεί ευρέως ως ένα σπάνιο παράδειγμα διαρκούς διμερούς συνεργασίας μεταξύ δύο εχθρικών γειτόνων. Η σημασία της υπογραμμίζεται περαιτέρω από το γεγονός ότι περίπου το 80% της αρδευόμενης γεωργικής γης του Πακιστάν -περίπου 16 εκατομμύρια εκτάρια – βασίζεται στη λεκάνη του ποταμού  Ινδού. Η συνθήκη καθορίζει ένα λεπτομερές νομικό και τεχνικό πλαίσιο που  ρυθμίζει τη χρήση των υδάτων, την ανάπτυξη των υποδομών και τους μηχανισμούς επίλυσης διαφορών, με στόχο τη διασφάλιση της δίκαιης κατανομής και της μακροπρόθεσμης βιωσιμότητας των υδάτων.

Η πρόσφατη ανακοίνωση της Ινδίας για την αναστολή των επιχειρησιακών πτυχών της συνθήκης ,σηματοδοτεί μια σαφή απόκλιση από την παραδοσιακά προσεκτική στάση της για τη διασυνοριακή διαχείριση των υδάτων. Αυτή  σηματοδοτεί μια κρίσιμη καμπή στη διπλωματία της Νότιας Ασίας και εισάγει μια νέα διάσταση στις εντάσεις Ινδίας-Πακιστάν, όπου το νερό μπορεί να αντιμετωπίζεται όλο και περισσότερο μέσω του φακού της στρατηγικής μόχλευσης και όχι της συνεργατικής αναγκαιότητας.

Η εξάρτηση του Πακιστάν από το νερό και οι αυστηροί κίνδυνοι

Οι επιπτώσεις  της Συνθήκης  έχει βαθιές επιπτώσεις και προεκτάσεις για το Πακιστάν, ένα κράτος  του οποίου η αγροτική οικονομία και η συνολική ασφάλεια των υδάτων συνδέονται περίπλοκα με το σύστημα του ποταμού Iνδού. Ενώ η συνθήκη επιτρέπει στην Ινδία να κατασκευάσει υδροηλεκτρικά έργα στα δυτικά ποτάμια – Iνδό, Τζελούμ  και Τσεναμπ  – αυτά δεσμεύονται από αυστηρό σχεδιασμό και επιχειρησιακά πρωτόκολλα για την προστασία των  όγκων ροής. Ταυτόχρονα, η συμφωνία επιτρέπει στο Πακιστάν να παρακολουθεί και να αντιτίθεται επίσημα σε κάθε έργο που θεωρεί ότι ενδεχομένως παραβιάζει τις διατάξεις της συνθήκης.

Το διακύβευμα είναι ιδιαίτερα υψηλό για το Πακιστάν, το οποίο βασίζεται σχεδόν στο 80% της συνολικής ροής στη λεκάνη του Ινδού.. Από τα περίπου 168 εκατομμύρια νερού που ρέουν ετησίως μέσω του συστήματος, η Ινδία  χρησιμοποιεί σήμερα σε πάνω από 90% απόδοση. Αυτό αφήνει το Πακιστάν να εξαρτάται συντριπτικά από τους υπόλοιπους όγκους για να διατηρήσει τη μεγάλης κλίμακας αρδευόμενη γεωργία, την οικιακή χρήση νερού και τις αγροτικές οικονομίες.

Το σύστημα του Ινδού  ποταμού – συμπεριλαμβανομένων των πέντε παραποτάμων – αποτελεί τη ραχοκοκαλιά της παροχής γλυκού νερού του Πακιστάν, εξυπηρετώντας  πληθυσμό δεκάδων εκατομμύριον. Καλύπτει περίπου το 23% της γεωργικής ζήτησης νερού της χώρας και υποστηρίζει σχεδόν το 68% του αγροτικού πληθυσμού, του οποίου τα μέσα διαβίωσης είναι στενά συνδεδεμένα με τη γεωργία. Οποιαδήποτε διαταραχή σε αυτό το σύστημα, είτε προσωρινή είτε μόνιμη, κινδυνεύει να μεγεθύνει τις προϋπάρχουσες κοινωνικοοικονομικές ευπάθειες.

Η μειωμένη διαθεσιμότητα νερού θα οδηγούσε πιθανότατα σε χαμηλότερη γεωργική παραγωγικότητα, αυξημένη επισιτιστική ανασφάλεια και επιδείνωση της οικονομικής ευθραυστότητας, ιδίως στις αγροτικές περιοχές που έχουν ήδη επιβαρυνθεί από τη φτώχεια και το εθνικό οικονομικό άγχος. Η υποδομή αποθήκευσης νερού του Πακιστάν είναι επίσης επαρκώς ανεπαρκής για να αποκρούσει κάθε τέτοιου είδους σοκ. Αυτή η περιορισμένη δυνατότητα  καθιστά το Πακιστάν εξαιρετικά επιρρεπές στην εποχιακή μεταβλητότητα, την παρατεταμένη ξηρασία ή τυχόν διαταραχές που ξεκίνησαν από την Ινδία.

Προεκτάσεις της απόφασης του Νέου Δελχί.

Η απόφαση της Ινδίας να θέσει σε αναστολή τη Συνθήκη για τα ύδατα του Ινδού δεν αποτελεί απλώς μια συμβολική διπλωματική επίπληξη, αλλά μια κίνηση με δυνατότητα αναμόρφωσης του στρατηγικού τοπίου της περιοχής. Ενώ αποφεύγεται η επίσημη κατάργησή της, αυτή η αναστολή στέλνει ένα ισχυρό μήνυμα της θέσης της Ινδίας να επανεξετάσει τους μακροχρόνιους μηχανισμούς συνεργασίας όταν αντιμετωπίζει επίμονες διασυνοριακά ζητήματα . Η εσωτερική κρίση του Πακιστάν για το νερό του Ινδού , η  κλιμακούμενη διαμάχη για τους υδάτινους πόρους μεταξύ των επαρχιών Σιντ και Παντζάμπ του Πακιστάν έχει ενταθεί τις τελευταίες εβδομάδες, με αποκορύφωμα εκτεταμένες διαμαρτυρίες, αποκλεισμούς δρόμων και σημαντικές πολιτικές αναταραχές.

 Στο επίκεντρο της σύγκρουσης βρίσκεται η Πρωτοβουλία Πράσινου Πακιστάν της ομοσπονδιακής κυβέρνησης, η οποία περιλαμβάνει την κατασκευή έξι νέων καναλιών που εκτρέπουν το νερό από τον ποταμό Ινδό για την άρδευση εδαφών στο Παντζάμπ, ιδίως στην περιοχή Τσολιστάν. Η ηγεσία του Σιντ και η κοινωνία των πολιτών έχουν αντιταχθεί σθεναρά σε αυτό το έργο, υποστηρίζοντας ότι απειλεί την ήδη περιορισμένη παροχή νερού, παραβιάζει τη Συμφωνία Κατανομής Υδάτων του 1991 και θέτει σε κίνδυνο την οικολογική ισορροπία του Δέλτα του Ινδού.​ Διαμαρτυρίες έχουν ξεσπάσει σε όλη τη Σιντ, με δικηγόρους, εθνικιστικές ομάδες και οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών να ηγούνται καθιστικών διαμαρτυριών και διαδηλώσεων.

Οι διαμαρτυρίες έχουν επίσης επεκταθεί και στις σιδηροδρομικές γραμμές, επιδεινώνοντας περαιτέρω τις προκλήσεις στις μεταφορές. Οι πολιτικές επιπτώσεις είναι  σημαντικές. Η Συνέλευση της Σιντ ενέκρινε ομόφωνα ψήφισμα κατά του έργου της διώρυγας, και οι νομοθέτες του Λαϊκού Κόμματος του Πακιστάν (PPP) πραγματοποίησαν αποχή  στη Γερουσία σε ένδειξη διαμαρτυρίας. Ο πρωθυπουργός της Σιντ, Murad Ali Shah, καταδίκασε δημόσια το έργο, δηλώνοντας ότι δεν θα κατασκευαστούν νέα κανάλια υπό τη διακυβέρνηση της PPP. ​ Απαντώντας στην αυξανόμενη πίεση, η ομοσπονδιακή κυβέρνηση εξέφρασε την προθυμία της να συμμετάσχει σε διάλογο.Αυτή η συνεχιζόμενη διαμάχη υπογραμμίζει την κρίσιμη σημασία της δίκαιης κατανομής του νερού στο Πακιστάν και την ανάγκη για συνεργατικές λύσεις για την αντιμετώπιση των προκλήσεων των διαεπαρχιακών πόρων.

Μπορεί η Ινδία να αποσυρθεί από τη Συνθήκη;

Η Συνθήκη για τα Ύδατα του Ινδού (IWT) του 1960, αν και μεσολαβήθηκε από την Παγκόσμια Τράπεζα, είναι κυρίως μια διμερής συμφωνία μεταξύ Ινδίας και Πακιστάν. Σε αντίθεση με τις πολυμερείς συνθήκες που διέπονται από πλαίσια όπως η Σύμβαση της Βιέννης για το Δίκαιο των Συνθηκών (1969), η IWT δεσμεύει αποκλειστικά τα δύο υπογράφοντα έθνη της. Ο ρόλος της Παγκόσμιας Τράπεζας ήταν αυτός του μεσολαβητή και του εγγυητή, αλλά δεν είναι νόμιμο συμβαλλόμενο μέρος της Συνθήκης. Ως αποτέλεσμα, η Συνθήκη δεν είναι εκτελεστή βάσει του διεθνούς δικαίου με τον ίδιο τρόπο όπως οι πολυμερείς συμβάσεις.

Κατά συνέπεια, οποιαδήποτε απόφαση αναστολής, τροποποίησης ή ανάκλησης της συνθήκης εμπίπτει εξ ολοκλήρου στην κυρίαρχη δικαιοδοσία και τη διπλωματική διακριτική ευχέρεια της Ινδίας και του Πακιστάν. Δεδομένης της διμερούς φύσης της συμφωνίας, η Ινδία έχει τη θεωρητική εξουσία να επανεξετάσει ή να θέσει προσωρινά τη συνθήκη σε αναστολή ως πολιτική ή στρατηγική απάντηση σε εχθρικές ενέργειες, όπως η κρατικά χρηματοδοτούμενη τρομοκρατία ή η διασυνοριακή βία.Ωστόσο, μια τέτοια κίνηση θα είχε σημαντικές γεωπολιτικές και ανθρωπιστικές επιπτώσεις, καθιστώντας απαραίτητη την προσεκτική εξέταση της περιφερειακής ασφάλειας των υδάτων, των διεθνών αντιλήψεων και της μακροπρόθεσμης σταθερότητας.

ΜΕΡΟΣ Β.

ΟΛΑ ΤΑ ΠΙΘΑΝΑ ΣΕΝΑΡΙΑ ΠΟΛΕΜΟΥ

Αξιολόγηση  του κινδύνου σύγκρουσης μεταξύ Πακιστάν και Ινδίας

Ενώ ένας μεγάλης κλίμακας συμβατικός πόλεμος μεταξύ Πακιστάν και Ινδίας παραμένει απίθανος λόγω της πυρηνικής αποτροπής και της διεθνούς διπλωματικής πίεσης, ο κίνδυνος περιορισμένης σύγκρουσης ή κλιμάκωσης μέσω εμπλοκών, αψιμαχιών στα σύνορα ή συνεχών προκλήσεων είναι επίμονα υψηλός. Οι βασικοί παράγοντες περιλαμβάνουν παγιωμένες εδαφικές διαφορές, ιδιαίτερα για το Κασμίρ, την αυξανόμενη εθνικιστική ρητορική και πιθανούς λανθασμένους υπολογισμούς κατά τη διάρκεια κρίσεων. Η παρουσία πυρηνικών όπλων παραμένει τόσο αποτρεπτικός όσο και κίνδυνος, δημιουργώντας μια εύθραυστη σταθερότητα. Οποιαδήποτε σύγκρουση – ακόμη και περιορισμένη – θα μπορούσε να έχει σοβαρές περιφερειακές και παγκόσμιες συνέπειες, προσελκύοντας στην Κίνα, τις Ηνωμένες Πολιτείες, τις χώρες του Κόλπου και ενδεχομένως τη Ρωσία. Ως εκ τούτου, η διεθνής κοινότητα πρέπει να παραμείνει σε επαγρύπνηση, να προωθήσει τον διάλογο και να προετοιμαστεί για να μεσολαβήσει γρήγορα κατά τη διάρκεια κλιμακούμενων φάσεων.

1. Αξιολόγηση δυνατοτήτων

• Υψηλός κίνδυνος εντοπισμένης σύγκρουσης ή στρατιωτικής αψιμαχίας: ειδικά κατά μήκος της Γραμμής Ελέγχου (LoC) στο Κασμίρ. Τα προηγούμενα περιστατικά (π.χ., επεισόδιο 2019 Pulwama-Balakot) δείχνουν πόσο εύκολα μπορούν να κλιμακωθούν οι εντάσεις.
• Χαμηλή πιθανότητα πολέμου πλήρους κλίμακας: Λόγω της πυρηνικής αποτροπής και της αμοιβαίας κατανόησης των καταστροφικών συνεπειών.
• Μεσαία πιθανότητα υβριδικού πολέμου: Συμπεριλαμβανομένης της διασυνοριακής υποστήριξης της εξέγερσης, των επιθέσεων στον κυβερνοχώρο και του πολέμου πληροφοριών.

2. . Λόγοι για πιθανές συγκρούσεις

α. Διαμάχη του Κασμίρ

• Κεντρικό και ανεπίλυτο θέμα  από το διαχωρισμό  του 1947.
• Η κατάργηση του άρθρου 370 από την Ινδία το 2019 κλιμακώνει σημαντικά τις εντάσεις.
• Το Πακιστάν συνεχίζει να υποστηρίζει την αυτοδιάθεση του Κασμίρ, ενώ η Ινδία θεωρεί την περιοχή αναπόσπαστο μέρος της επικράτειάς της.

β. Εγχώρια Πολιτικά Κίνητρα

• Η εθνικιστική πολιτική και στις δύο χώρες συχνά τροφοδοτεί την επιθετική στάση.
• Οι ηγέτες μπορεί να εκμεταλλευτούν τη ρητορική σύγκρουσης για εκλογικά κέρδη ή για να αποσπάσουν την προσοχή από τα εσωτερικά ζητήματα.

γ. γ. Τρομοκρατία και Διασταυρούμενη Ματαιοδοξία

• Η Ινδία κατηγορεί το Πακιστάν ότι φιλοξενεί και υποστηρίζει τρομοκρατικές ομάδες (π.χ. Jaish-e-Mohammed, Lashkar-e-Taiba).
• Το Πακιστάν αρνείται την άμεση εμπλοκή, αλλά εκφράζει την υποστήριξή του στους «μαχητές της ελευθερίας» στο Κασμίρ.

δ. Ασφάλεια του νερού

• Η απειλή της Ινδίας να περιορίσει τη ροή του νερού από το σύστημα του ποταμού Iνδού  έχει θεωρηθεί ως πιθανή οπλοποίηση κοινών πόρων.

3. Σενάρια σύγκρουσης

Σενάριο 1: Διασυνοριακή τρομοκρατική επίθεση

• Μια μεγάλη επίθεση στην Ινδία που συνδέεται με ομάδες με έδρα το Πακιστάν προκαλεί Ινδικές αεροπορικές επιδρομές.
• Η περιορισμένη σύγκρουση κλιμακώνεται πριν από τη διεθνή διαμεσολάβηση.

Σενάριο 2: Υπολογισμός Κλιμάκωση

• Οι ανταλλαγές  πυροβολικού κατά μήκος της  γραμμής ελέγχου LoC εξελίσσονται σε μια σύντομη αλλά έντονη συμβατική δέσμευση.

Σενάριο 3: Πολιτική κρίση και πολεμική κινητοποίηση

• Μια κατάρρευση της πολιτικής επικοινωνίας κατά τη διάρκεια ταυτόχρονων εγχώριων κρίσεων.
• Κινητοποίηση κατά μήκος των συνόρων με κίνδυνο λανθασμένου υπολογισμού.

Σενάριο 4: Κυβερνοπόλμος ή υβριδικός πόλεμος

• Οι επιθέσεις σε υποδομές, ψηφιακά περιουσιακά στοιχεία ή εκστρατείες παραπληροφόρησης προκαλούν αστάθεια και ενέργειες αντιποίνων.

4. Συνέπειες των συγκρούσεων

• Ανθρωπιστική Καταστροφή: Χιλιάδες απώλειες αμάχων, προσφυγικών ροών και οικονομικής αποσταθεροποίησης.
• Κίνδυνος πυρηνικής κλιμάκωσης: Ακόμη και μια αντιληπτή απειλή πυρηνικής χρήσης θα προκαλούσε μαζικό παγκόσμιο συναγερμό.
• Οικονομικές επιπτώσεις: Κατάρρευση του περιφερειακού εμπορίου, των επενδυτικών αποχωρήσεων, της αύξησης των τιμών του πετρελαίου.
• Παγκόσμια Εμπλοκή: Δυνατότητες για τις ΗΠΑ, την Κίνα και τα κράτη του Κόλπου να παρεμβαίνουν διπλωματικά ή οικονομικά.
• Επιπτώσεις στο Αφγανιστάν και την Κεντρική Ασία: Αποσταθεροποιητικές επιπτώσεις σε όλες τις γειτονικές περιοχές, ειδικά στα έργα Belt and Road της Κίνας.

5. Σύμμαχοι και Εξωτερικοί Παράγοντες

• Κίνα: Υποστηρίζει   το Πακιστάν λόγω  της αντιπαλότητας με την Ινδία, αλλά προτιμά την περιφερειακή σταθερότητα.
• Οι Ηνωμένες Πολιτείες: Στρατηγικές εταιρικές σχέσεις με την Ινδία, αλλά και διατηρούν στρατιωτικούς δεσμούς με το Πακιστάν – που είναι πιθανό να πιέσουν για αποκλιμάκωση.
• Ρωσία: Ιστορικά κοντά στην Ινδία, αλλά η βελτίωση των δεσμών με το Πακιστάν – μπορεί να λειτουργήσει ως παρασκηνιακός μεσολαβητής.
• Κράτη του Κόλπου: Οικονομικοί δεσμοί , ειδικά με τα εμβάσματα όσο και με την ενέργεια – που είναι πιθανό να υποστηρίξουν την ειρήνη.

Ηνωμένα Έθνη: Ρόλο στην κλήση κατάπαυσης του πυρός και στη διευκόλυνση των ανθρωπιστικών απαντήσεων.