Δρ Αθανάσιος Ε. Δρούγος
Διεθνολόγος-Γεωστρατηγικός αναλυτής
Η Αρμενία εντείνει τη διπλωματική της προσέγγιση με την Τουρκία στοιχηματίζοντας ότι οι βελτιωμένοι δεσμοί θα μπορούσαν είτε να ξεκλειδώσουν μια ειρηνευτική συμφωνία με το Αζερμπαϊτζάν είτε τουλάχιστον να βοηθήσουν στην αποτροπή μιας άλλης στρατιωτικής έξαρσης κατά μήκος των τεταμένων συνόρων της.
Ο πρωθυπουργός της Αρμενίας Νικόλ Πασινιάν πραγματοποίησε πολύ πρόσφατα ένα ιστορικό ταξίδι στην Κωνσταντινούπολη: την πρώτη επίσημη επίσκεψη Αρμένιου ηγέτη στην Τουρκία. Φιλοξενήθηκε στο παλάτι Dolmabahçé, κάποτε σύμβολο της οθωμανικής εξουσίας και τώρα σε κόμβο περιφερειακής διπλωματίας, φιλοξενώντας τα πάντα, από τις συνομιλίες της Ουκρανίας μέχρι την προσέγγιση της Συρίας.
Αυτή η αλλαγή σηματοδοτεί μια σημαντική στροφή. Η Αρμενία και η Τουρκία δεν διαθέτουν επίσημους διπλωματικούς δεσμούς και εδώ και καιρό δεν εμπιστεύονται ο ένας τον άλλον. Προηγούμενες προσπάθειες για επαναπροσέγγιση κατέρρευσαν εν μέσω της σύγκρουσης στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν από τη δεκαετία του 1990, στην οποία η Αρμενία αντιτάχθηκε σε κάθε Τουρκικό ρόλο. Στον πόλεμο του 2020, η Tουρκία υποστήριξε αποφασιστικά το Αζερμπαϊτζάν ( τόσο πολιτικά όσο και στρατιωτικά ) βοηθώντας να εξασφαλίσει τη νίκη του Μπακού και την αποτροπή της ρωσικής εμπλοκής.
Ο Πασινιάν παρακολουθούσε τουρκικά μη επανδρωμένα αεροσκάφη να πετούν κοντά στην πρωτεύουσα της Αρμενίας. Η απόφαση να παραγκωνιστεί η Tουρκία είχε γυρίσει μπούμερανγκ, αναγνώρισαν ανώτεροι Αρμένιοι αξιωματούχοι, ωθώντας την Άγκυρα στο στρατόπεδο του Μπακού.
Μετά τον πόλεμο, η Αρμενία επαναβαθμονομήθηκε. Η κανονικότητα των δεσμών με την Tουρκία έγινε προτεραιότητα εξωτερικής πολιτικής. Μέσα σε ένα χρόνο, συναντήθηκαν ειδικοί απεσταλμένοι. Όταν ένας μεγάλος σεισμός έπληξε την Tουρκία το 2023, η Αρμενία έστειλε γρήγορα βοήθεια. Την ίδια χρονιά, ο Πασινιάν συναντήθηκε με τον Ερντογάν, σηματοδοτώντας μια απόψυξη. Ο Πασινιάν έκανε επίσης συμβολικές χειρονομίες, όπως η αναγνώριση της Παλαιστινιακής κρατικής υπόστασης λίγο μετά από μια κλήση με τον Ερντογάν, που ευθυγραμμίζεται με την Άγκυρα κατά τη διάρκεια των εντάσεων της με το Ισραήλ για τη Γάζα.
Η προσέγγιση της Αρμενίας έχει επίσης πάρει μια πολιτιστική τροπή. Ο Πασινιάν έχει καλέσει τους Αρμένιους να προχωρήσουν πέρα από την έννοια μιας «ιστορικής Αρμενίας» που περιλαμβάνει εδάφη που βρίσκονται τώρα εντός της Τουρκίας, συμπεριλαμβανομένου του όρους Αραράτ, ενός εθνικού συμβόλου. Αντ ‘αυτού, προωθεί το όρος Aragats, ένα αδρανές ηφαίστειο στην Αρμενία, ως ένα νέο εθνικό σύμβολο, και δίνει έμφαση στη συμφιλίωση για τη δυσαρέσκεια.
Παρά τα σκαλιά αυτά, ο δρόμος προς την ομαλοποίηση παραμένει βραχώδης. Πριν από τρία χρόνια, οι ειδικοί απεσταλμένοι συμφώνησαν να ανοίξουν τα σύνορα και να ξεκινήσουν άμεσο εμπόριο και οι υπουργοί συζήτησαν την πολιτιστική συνεργασία. Ωστόσο, τα σύνορα παραμένουν κλειστά, και ακόμη και συμβολικά βήματα ( όπως η ανταλλαγή πρεσβευτών )δεν έχουν υλοποιηθεί.
Πίσω από την καθυστέρηση βρίσκεται ένας βαθύτερος πολιτικός κόμπος: η Tουρκία θέλει η Αρμενία να οριστικοποιήσει πρώτα μια συνθήκη ειρήνης με το Αζερμπαϊτζάν. Το Μπακού και το Γερεβάν φέρεται να έχουν συμφωνήσει σε ένα ντραφτ. Αλλά το Αζερμπαϊτζάν απαιτεί από την Αρμενία να τροποποιήσει το σύνταγμά της για να αφαιρέσει τις αναφορές σε μια δήλωση του 1990 που διεκδικεί μια αξίωση για το Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Η Αρμενία παραδέχεται ότι η ρήτρα είναι ξεπερασμένη και συμβολική, αλλά λέει ότι η κατάργησή της θα απαιτήσει δημοψήφισμα, το οποίο πιθανότατα θα διαρκέσει δύο χρόνια. Μετά από σχεδόν35 χρόνια συγκρούσεων, το Αζερμπαϊτζάν φαίνεται πρόθυμο να περιμένει.
Η Άγκυρα στο μεταξύ, παίζει ένα μεγάλο παιχνίδι. Οι αξιωματούχοι βλέπουν τα ανοιχτά σύνορα και το εμπόριο ως έναν τρόπο για να εμβαθύνουν την οικονομική εξάρτηση της Αρμενίας και να ενισχύσουν την περιφερειακή επιρροή της Άγκυρας. Αλλά η αφοσίωση είναι σαφής: το Αζερμπαϊτζάν έρχεται πρώτο. Συμβολικά, ο Ερντογάν φιλοξένησε τον πρόεδρο του Αζερμπαϊτζάν Ιλχάμ Αλίγιεφ μόλις μία ημέρα πριν από την επίσκεψη του Πασινιάν. Οι Τούρκοι και οι Αζέροι ηγέτες είναι στενοί σύμμαχοι.
Παρόλα αυτά, τόσο η Άγκυρα όσο και το Γερεβάν φαίνονται να έχουν την πρόθεση να διατηρήσουν ζωντανό τον διάλογο. Τα σύνορα Αρμενίας-Αζερμπαϊτζάν παραμένουν ασταθή, με ορισμένες στρατιωτικές θέσεις να απέχουν μεταξύ τους. Το Αζερμπαϊτζάν κατέχει βασικό έδαφος και απολαμβάνει σαφή στρατιωτική υπεροχή. Οι αναλυτές προειδοποιούν ότι μια νέα επίθεση θα μπορούσε να χωρίσει την Αρμενία σε δύο μέσα σε λίγες ημέρες.
Για να αποτρέψει την καταστροφή, η Tουρκία εμπλέκεται στα παρασκήνια. Όταν οι εντάσεις έχουν αυξηθεί, η Άγκυρα φέρεται να έχει αποστείλει αντιπροσωπείες στο Μπακού προτρέποντας σε αυτοσυγκράτηση. Ορισμένοι δυτικοί διπλωμάτες θεωρούν τις προσπάθειες της Άγκυρας ως μέρος μιας ευρύτερης ώθησης για να επαναπροσδιοριστεί ως μια σταθεροποιητική δύναμη στην περιοχή.
Παραδόξως, η Tουρκία μπορεί τώρα να είναι ο μόνος περιφερειακός παράγοντας που είναι ικανός να συγκρατήσει το Αζερμπαϊτζάν. Η επιρροή της Ρωσίας έχει εξασθενήσει με τον πόλεμο της στην Ουκρανία και το Ιράν αποσπάται από την κρίση του με το Ισραήλ και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Για την Αρμενία, η Τουρκία που κάποτε θεωρούνταν καθαρά ως απειλή – θεωρείται όλο και περισσότερο ως η τελευταία γραμμή περιφερειακής αποτροπής.
Αυτές οι εξελίξεις μπορεί επίσης να αποφέρουν άλλα απτά οφέλη. Ένα βασικό ζήτημα που απορρέει από μια πιθανή ειρηνευτική συμφωνία είναι η μεταφορά σε όλο τον Νότιο Καύκασο. Ο λεγόμενος Μεσαίος Διάδρομος στοχεύει στη σύνδεση της Ασίας και της Ευρώπης και μέρος της θα μπορούσε θεωρητικά να περάσει από την Αρμενία, συνδέοντας την Τουρκία, το Αζερμπαϊτζάν και την Κεντρική Ασία.
Μετά τον πόλεμο του 2020, το Γερεβάν ξεκίνησε την πρωτοβουλία «Σταυροδράσεις της Ειρήνης», βλέποντας τα σύνορα να ξανανοίξουν τα σύνορα ως μια ευκαιρία να ξεπεράσουν την απομόνωσή της και να αναβιώσουν τις ιστορικές διαμετακομιστικές συνδέσεις.
Το Αζερμπαϊτζάν θέλει να ξεκινήσει ανοίγοντας μια νότια διαδρομή, την οποία αποκαλεί «διάδρομο του Ζανγκεζούρ», μέσω της Αρμενίας στον θύλακα του Ναχιτσιβάν. Ενώ η κατάπαυση του πυρός με τη μεσολάβηση της Ρωσίας το 2020 οραματίστηκε κάποια μορφή ρωσικής εποπτείας, η Αρμενία επιμένει τώρα στον πλήρη έλεγχο οποιουδήποτε διαδρόμου, συμπεριλαμβανομένων των τελωνείων και της ασφάλειας. Το Μπακού, ωστόσο, παραμένει επιφυλακτικό και αρνείται να επενδύσει σε μια διαδρομή που θεωρεί ως ευάλωτη, για παράδειγμα, στις πολιτικές αλλαγές στο Ερεβάν.
Το πιο κοντινό σημείο που έφτασαν οι πλευρές σε συμβιβασμό ήταν υπό τη διαμεσολάβηση της ΕΕ. Οι Βρυξέλλες πρότειναν ένα μοντέλο βασισμένο στο προηγούμενο μετά το 2008 Γεωργία-Ρωσίας, στο οποίο ένας ανεξάρτητος ξένος φορέας διαχειρίζεται την επιμελητεία των διαδρομών μέσω των αμφισβητούμενων περιοχών της Αμπχαζίας και της Νότιας Οσετίας και μοιράζεται δεδομένα με όλα τα μέρη. Ενώ το πλαίσιο διαφέρει, ο μηχανισμός κρίθηκε λειτουργικός. Αλλά οι διαπραγματεύσεις υπό την ηγεσία της ΕΕ καθυστέρησαν εν μέσω ανανεωμένων συνοριακών συγκρούσεων και της κρίσης του 2023 στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ που τερμάτισε την ύπαρξή του ως εθνοτικού αρμενικού θύλακα..
Σήμερα, ο μόνος παίκτης που είναι ικανός να αναβιώσει τις συνομιλίες μπορεί να είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες. Η κυβέρνηση Τραμπ -πρόθυμη να επιδείξει τις παγκόσμιες προσπάθειες επίλυσης συγκρούσεων έχει αναφέρει ότι επικεντρωθηκε σε ένα νέο σχέδιο όπως το μοντέλο της ΕΕ, αλλά καθηλώθηκε στην αμερικανική στρατηγική λογική: τη συμμετοχή των επιχειρήσεων των ΗΠΑ ως σταθεροποιητική δύναμη, παρόμοια με μια πρόσφατη συμφωνία για σπάνια μέταλλα στην Ουκρανία.
Η Ουάσιγκτον φαίνεται αποφασισμένη να προχωρήσει. Μια επιλογή είναι να πιέστεί το Μπακού να εγκαταλείψει τα συνταγματικά του αιτήματα – ίσως προσκαλώντας τον Αλίγιεφ στον Λευκό Οίκο. Αλλά πιο ρεαλιστικά, μπορεί να στηριχθεί στο Ερεβάν να αποδεχθεί το μοντέλο των ΗΠΑ, ακόμη και αν κάτι τέτοιο καθυστερήσει την τελική ειρήνη και αφήσει τα σύνορα επίσημα κλειστά.ά.
