Η Μεσόγειος θάλασσα και ιδιαίτερα η Νότιο-Ανατολική πλευρά της αποτελεί ένα ιδιαίτερο γεωγραφικό κομμάτι μεγάλης στρατηγικής αξίας και ενδιαφέροντος από αρχαιοτάτων χρόνων.
Η Μεσόγειος είναι μία ζώνη αναταράξεων, με διαρκή ανταγωνισμό μεταξύ των παράκτιων κρατών με σκοπό την πρόσβαση στους οικονομικούς πόρους.
Η Μεσόγειος είναι στρατηγικής σημασίας περιοχή για την Ευρώπη και το ΝΑΤΟ. Το 65% των ενεργειακών πόρων της ΕΕ και το 30% του παγκόσμιου εμπορίου διέρχονται από αυτήν.
Στην παρούσα χρονική περίοδο πολλές μεγάλες δυνάμεις έχουν στην περιοχή μεγάλα συμφέροντα, εστιάζοντας στον έλεγχο της, για γεωπολιτικούς ,ενεργειακούς και οικονομικούς λόγους.
Η Ανατολική Μεσόγειος περιλαμβάνει την Κύπρο, τα Δωδεκάνησα, τον Λίβανο, την Συρία, την Παλαιστίνη, το Ισραήλ την Ιορδανία, την Αίγυπτο.
Αποτελεί το ιστορικό σταυροδρόμι της Ευρώπης, της Μέσης Ανατολής, της Αφρικής και της Ασίας. Τις τελευταίες δύο δεκαετίες στην υπόψη περιοχή διαδραματίζονται μεγάλες παγκόσμιες γεωπολιτικές τάσεις. Στην λεκάνη της Ανατολικής Μεσογείου υπάρχει ένα μείγμα ισχυρών κρατών αλλά συνάμα κρατών με εύθραυστη ισορροπία (προβληματικές, ασταθείς περιοχές), σε συνδυασμό με τη γεωγραφική τους θέση έχουν συγκεντρώσει το περιφερειακό και παγκόσμιο ενδιαφέρον.
Η Ανατολική Μεσόγειος είναι μια περιοχή με δική της γεωπολιτική αξία με μεγάλη ιστορία κοινωνικών, εμπορικών και πολιτικών εξελίξεων, στην οποία οι ενεργειακές φιλοδοξίες, οι περιφερειακές συγκρούσεις και οι επιδεινούμενες σχέσεις μεταξύ κρατών της περιοχής, την έχουν φέρει πάλι στο διεθνές προσκήνιο.
Στην παρούσα χρονική περίοδο είναι σε εξέλιξη η επιχείρηση του Ισραήλ στην λωρίδα της Γάζας μετά την επίθεση της Χαμάς στο Ισραήλ στις 7 Οκτωβρίου 2023.
Γεωπολιτική αξία – Χώρες ενδιαφέροντος στην περιοχή
Είναι θεμιτό να γνωρίζουμε την γεωπολιτική αξία της περιοχής υψηλού ενδιαφέροντος για την Ελλάδα και να αξιολογούμε με ποιο τρόπο μπορεί να επηρεαστούν οι ισορροπίες στην Ανατολική Μεσόγειο.
Η Τουρκία η μεγαλύτερη γειτονική χώρα, έχει δώσει μεγάλη βαρύτητα τα τελευταία χρόνια στην αμυντική βιομηχανία, στην ανάπτυξη της ενέργειας και σε σημαντικά έργα υποδομών, οι δε σχέσεις της με δυτικούς εταίρους και συμμάχους περνάνε διάφορες φάσεις, παραμένει όμως ένας εταίρος που οι μεγάλες δυνάμεις τον θέλουν ως σύμμαχο, γιατί εξυπηρετούνται διαχρονικά τα συμφέροντα τους.
Οι φιλοδοξίες της Τουρκίας θεωρούνται ως υπαρκτή απειλή για την Κύπρο καθώς επίσης για την Ελλάδα.
Η Τουρκία, δεν έχει καταφέρει να επιτύχει πλήρως τους στρατηγικούς της στόχους, οι σχέσεις της με τους κύριους παίκτες της περιοχής (Ελλάδα, Αίγυπτο και Ισραήλ) διέπονται από δυσπιστία.
Η Τουρκία λόγω της γεωγραφικής της θέσης, το μέγεθος, τη στρατιωτική ισχύ και τις επιθετικές πολιτικές της, κατάφερε να διαμορφώσει το άμεσο περιβάλλον της, μέσω της προβολής ισχύος στη Συρία και τη Λιβύη. Ωστόσο, η οικονομική κρίση, οι διαταραγμένες σχέσεις με τους σημαντικότερους συμμάχους της στο ΝΑΤΟ, καθώς και με άλλες χώρες της Ανατολικής Μεσογείου, την εμποδίζουν να διαδραματίσει τον ηγετικό ρόλο που επιθυμεί στην περιοχή.
Η Κύπρος επιδιώκει να αναπτύξει το στρατηγικό βάθος της. Η μετατροπή της στρατηγικής της στάσης τα τελευταία πέντε χρόνια από αυτή ενός εσωστρεφούς σε έναν εξωστρεφή παράγοντα ισοδυναμεί με μια προσπάθεια να αποκτήσει στρατηγικό βάθος για να αντισταθμίσει την έλλειψη δυνατών συμμαχιών. Εκτός από την Ελλάδα, που είναι ο πιστός σύμμαχος, η Λευκωσία επενδύει στην ανάπτυξη περισσότερο ισχυρών δεσμών με τις ΗΠΑ, έχει υποβαθμίσει τη σχέση της με τη Ρωσία και έχει επενδύσει σε σχέσεις με κράτη του Κόλπου, ενώ πάντα επιθυμεί την διατήρηση καλών σχέσεων με την Αίγυπτο και το Ισραήλ.
Το Ισραήλ έχει σαν βασική επιδίωξη την περιφερειακή ασφάλεια και την ενεργειακή ολοκλήρωση ως μέρος μιας ευρύτερης στρατηγικής περιφερειακής ομαλοποίησης, αλλά η προτεραιότητα του παραμένει η εθνική άμυνα.
Η εθνική ασφάλεια κυριαρχεί στις αποφάσεις της ισραηλινής κυβέρνησης. Η επίθεση από την Χαμας, στις 07 Οκτωβρίου 2023, δημιούργησε νέα δεδομένα στην χώρα. Η κυβέρνηση δεσμεύτηκε για την αποκατάσταση της αίσθησης ασφάλειας των πολιτών. Η ασφάλεια και το ψυχολογικό σοκ της επίθεσης του Οκτωβρίου είναι πιθανό να καθοδηγούν τη στρατηγική για τα επόμενα χρόνια. Οι επιχειρήσεις εναντίον της Χαμας στην Λωρίδα της Γάζας οι οποίες εκτιμάται ότι θα συνεχιστούν για μεγάλο χρονικό διάστημα σύμφωνα με τις επίσημες θέσεις της Ισραηλινής κυβέρνησης πιθανό να διαφοροποιήσει την άποψή της ισραηλινής κοινωνίας για τις γειτονικές χώρες του Ισραήλ.
Ο Λίβανος ευρίσκεται σε απομόνωση διότι στερείται δυνατής διακυβέρνησης (πολιτική και οικονομική κατάρρευση) και σε συνδυασμό με την εμπλοκή της Χεζμπολάχ ,απομακρύνει πιθανές επενδύσεις και περιφερειακές συμμαχίες.
Η Συρία εξακολουθεί να είναι ένα κράτος που εξαρτάται από την στρατιωτική βοήθεια από την Ρωσία και το Ιράν και αγωνίζεται να ανακτήσει την εδαφική κυριαρχία. Στο έδαφος και στον εναέριο χώρο της δρουν η Ρωσία, το Ιράν, οι ΗΠΑ, η Τουρκία και το Ισραήλ, έχουν διαμορφώσει επί 12 χρόνια ένα πεδίο μάχης.
Η ανασφάλεια, οι κυρώσεις και τα υψηλά επίπεδα πολιτικού κινδύνου καθιστούν τη Συρία έναν δυσάρεστο εταίρο σε φιλικές κυβερνήσεις.
Η Αίγυπτος έχει διαφοροποιήσει τις συνεργασίες της λόγω της στρατηγικής αντιστάθμισης κινδύνου, των περιφερειακών ανακατατάξεων και των ψυχρών σχέσεων με τις ΗΠΑ.
Στόχος της είναι να διεκδικήσει την περιφερειακή της ηγεσία, να περιορίσει την Τουρκία και να εξασφαλίσει τα χερσαία της σύνορα. Οι δυτικοί εταίροι ανησυχούν για τις συνέπειες της αδυναμίας της Αιγύπτου (περιορισμένη προβολή ισχύος, εσωτερική οικονομική δυσπραγία). Άσχετα με τις δυσκολίες αυτές, το Κάιρο έχει αυξήσει την πολιτική, στρατιωτική και οικονομική του παρουσία και έχει εμβαθύνει τους πολιτικούς και αμυντικούς δεσμούς με την Ελλάδα και την Κύπρο. Η σχέση της με το Ισραήλ, βελτιώθηκε αθόρυβα την τελευταία δεκαετία, δοκιμάζεται τώρα από τον πόλεμο Χαμάς-Ισραήλ, αλλά τέτοιες περιφερειακές εντάσεις επιτρέπουν επίσης στην Αίγυπτο να επιδείξει διπλωματική ευελιξία για τα θέματα ασφάλειας.
Οι ΗΠΑ παραμένουν στο επίκεντρο ως μεγάλη παγκόσμια δύναμη και δείχνουν το αποτύπωμα τους σε μεγάλο βαθμό στην περιοχή. Διαθέτουν στρατιωτική κυριαρχία, οικονομική δύναμη και ασυναγώνιστη δομική ισχύ.
Οι κύριοι στόχοι τους είναι ο έλεγχος, η εκμετάλλευση των πηγών και διαδρόμων ενέργειας, ο έλεγχος του ΝΑΤΟ και του ΟΗΕ (προκειμένου οι αποφάσεις τους να συνάδουν με τα δικά τους συμφέροντα), η επέκταση της επιρροής τους, η στήριξη των φιλικών κρατών και η διατήρηση, ή αύξηση των στρατιωτικών βάσεων στην περιοχή, όταν αυτό απαιτείται, και εξυπηρετεί τα συμφέροντα τους. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι η αναβάθμιση της βάσης στη Σούδα, η κατασκευή βάσης στην Αλεξανδρούπολη, στο πλαίσιο της ανανεωμένης Συμφωνίας Αμοιβαίας Αμυντικής Συνεργασίας Ελλάδας – ΗΠΑ, (Οκτώβριος 2021). Η εμπλοκή των ΗΠΑ στη Ανατολική Μεσόγειο χαρακτηρίζεται από τη στρατηγική σχέση που διατηρούν με το Ισραήλ.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, ο πλησιέστερος οικονομικός και πολιτικός γίγαντας της Ανατολικής Μεσογείου στερείται της στρατιωτικής ισχύος καθιστώντας το ΝΑΤΟ ως τον πλέον ισχυρό οργανισμό στην περιοχή από πλευράς στρατιωτικής ισχύος. Η ΕΕ παραμένει ο κεντρικός εμπορικός και οικονομικός εταίρος στην περιοχή, η διπλωματική της επιρροή όμως στην περιοχή παραμένει σε χαμηλά επίπεδα.
Η Γαλλία, η Γερμανία και η Ιταλία παραμένουν οι μεγάλες δυνάμεις, αλλά η εν γένει στάση τους δείχνει την έλλειψη συνεργασίας σε μεγάλα ζητήματα, όπως η Λιβύη, η Τουρκία και η μετανάστευση.
Ο ανταγωνισμός των μεγάλων δυνάμεων αποτελεί καθοριστικό χαρακτηριστικό της Ανατολικής Μεσογείου. Η Ρωσία και η Κίνα έχουν αυξήσει τις επενδύσεις τους στην περιοχή, είτε μέσω στρατιωτικών πωλήσεων, είτε μέσω έργων πυρηνικής ενέργειας είτε, στην περίπτωση της Κίνας, πιθανών έργων συνδεσιμότητας. Η Ρωσία έχει σημαντική στρατιωτική παρουσία στην περιοχή (ναυτική και αεροπορική παρουσία στη Συρία και χερσαία παρουσία στη Συρία και τη Λιβύη) .
Ενεργειακή αξία – Ενδιαφέρον
Στην περιοχή υφίσταται ένας μεγάλος γεω-οικονομικός ανταγωνισμός, καθώς οι χώρες της Ανατολικής Μεσογείου επιδιώκουν να ενσωματωθούν σε μεγάλα έργα συνδεσιμότητας των αγωγών. Μεγάλα έργα συνδεσιμότητας και ενέργειας αναμένεται να μεταμορφώσουν τη γεω-οικονομία της Ανατολικής Μεσογείου. Κάθε χώρα στην περιοχή προσπαθεί να ενταχθεί ως κόμβος σε πιθανούς διαδρόμους που συνδέουν την Ασία και την Ευρώπη μέσω της Μέσης Ανατολής.
Οι παράμετροι για την πιθανή επιτυχία στο ενεργειακό παιγνίδι είναι η τοποθεσία, οι επενδύσεις κεφαλαίων, η πολιτική σταθερότητα και οι αξιόπιστες σχέσεις, συμμαχίες με τις δυτικές χώρες.
Στην παρούσα χρονική περίοδο, ο ανταγωνισμός παραμένει μεταξύ έργων ενέργειας και υποδομών που διέρχονται από τη νότια διαδρομή (Ισραήλ ή/και Αίγυπτος) και άλλων μέσω της βόρειας διαδρομής (Τουρκία).
Η ενέργεια είναι σημαντική για τις χώρες της Ανατολικής Μεσογείου. Πολλές χώρες της Ανατολικής Μεσογείου λόγω των κακών κοινωνικό-οικονομικών συνθηκών προσβλέπουν σε μελλοντικά ενεργειακά έσοδα ώστε να ενισχύσουν τις οικονομίες τους (πιθανά αναμενόμενα ενεργειακά αποθέματα).
Τα αποδεδειγμένα αποθέματα φυσικού αερίου του Ισραήλ του έχουν δώσει εγχώρια αυτάρκεια και μια πρόσθετη ασπίδα έναντι της περιφερειακής αστάθειας, ενώ η Κύπρος ελπίζει σε πιθανά ενεργειακή αποθέματα που θα της αποδώσουν αντίστοιχα οφέλη. Είναι σημαντικό ότι και οι δύο αντιλαμβάνονται την περιφερειακή ενεργειακή συνεργασία ως έναν τρόπο για να ενσωματωθούν σε μεγαλύτερα δίκτυα σε όλη την περιοχή.
Συμπεράσματα
α. Είναι δεδομένο ότι το ενεργειακό ενδιαφέρον στην περιοχή συγκεντρώνει και θα συγκεντρώσει στο μέλλον τεράστιο ενδιαφέρον, όχι μόνο από τις χώρες της Ανατολικής Μεσογείου, αλλά και από τις μεγάλες δυνάμεις που θέλουν να καρπωθούν μελλοντικά οφέλη από τον ενεργειακό πλούτο της περιοχής.
β. Η αμυντική συνεργασία μεταξύ των περιφερειακών δυνάμεων απαιτείται να είναι ενεργή και προς αυτή την κατεύθυνση παρατηρούνται οι συνεργασίες που εμφανίστηκαν την τελευταία δεκαετία, η μία αποτελείται από την Κύπρο, Ελλάδα και Ισραήλ και η άλλη από την Κύπρο, Αίγυπτο και Ελλάδα.
γ. Το μείζον θέμα είναι εάν θα υπάρχει αξιοπιστία και ασφάλεια στις συμφωνίες αυτές. Στην πορεία οι πιθανοί αντικειμενικοί σκοποί και τα συμφέροντα ενδέχεται να διαταράξουν τις σχέσεις, αμυντικές συμφωνίες.
δ. Το βασικό χαρακτηριστικό της Ανατολικής Μεσογείου είναι η γεωγραφική της θέση, κεντρική και υψίστης σημασίας για τους ενεργειακούς κόμβους και τα έργα συνδεσιμότητας που συνδέουν την Ασία, τον Κόλπο και την Ευρώπη.
Η Αίγυπτος, το Ισραήλ, η Τουρκία, η Κύπρος και η Ελλάδα θα είναι σε θέση ανταγωνισμού με σκοπό να επωφεληθούν από νέα έργα διηπειρωτικής συνδεσιμότητας.
ε. Η παγκόσμια ζήτηση για φυσικό αέριο θα αυξηθεί προς τα μέσα της δεκαετίας του 2030, σύμφωνα με την Rystad Energy (ανεξάρτητη Νορβηγική εταιρεία ενεργειακής έρευνας και επιχειρηματικής ευφυΐας, κορυφαία εταιρεία αναλύσεων στον ενεργειακό τομέα σε παγκόσμιο επίπεδο). Η ζήτηση αυτή αποτελεί οδηγό για την εξόρυξη υποθαλάσσιων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στην ευρύτερη περιοχή.
Για να επιτευχθεί και να προχωρήσει το υπόψη πλάνο απαιτούνται πολιτική σταθερότητα στα κράτη της περιοχής, διαθέσιμοι οικονομικό πόροι, κατάλληλες υποδομές και πρόθυμοι επενδυτές. Η έναρξη του πολέμου του Ισραήλ στην λωρίδα της Γάζας δημιούργησε αβεβαιότητα και συνάμα αστάθεια στην περιοχή με απρόβλεπτες καταστάσεις που δεν δύναται να εκτιμηθούν στην παρούσα χρονική περίοδο. Οι επενδυτές και οι εταιρείες ενέργειας, εξετάζοντας την διαμορφωθείσα κατάσταση στην περιοχή εκτιμάται ότι θα είναι απρόθυμες να υλοποιήσουν την επένδυση τους.
Υπτγος ε.α Δεληγιάννης Κων/νος
MA – University of Plymouth στην Εφαρμοσμένη Στρατηγική κ Διεθνή Ασφάλεια
Πρώην Επιτελής ΝΑΤΟ στο CC-LAND
Μαδρίτη και Αντιπρόσωπος στην
CEPC( Civil Emergency Planning Committee )
Και ερευνητικών προγραμμάτων (ΙDIRA-Ιinteroperability of Data and Procedures in Large Scale Multinational Disaster Response Actions ) στην ΕΕ
