ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ Ή ΤΗΝ ΕΙΡΗΝΗ
Η Φύση του Πολέμου στη Διαδρομή από την «αδιαίρετη μονάδα» του Θουκυδίδη στην «ιδιόρρυθμη τριάδα» του Κλαούζεβιτς.
Του Δημητρίου Καρατζίδη ⃰
Ο Καρλ φον Κλαούζεβιτς (Karl Von Klausewitz, 1780 – 1831) είναι ένας από τους κορυφαίους στρατηγικούς αναλυτές όλων των εποχών. Το σημαντικό και κυριότερο έργο του, το οποίο και επηρέασε τη θεωρία του πολέμου είναι το «Περί Πολέμου» (Vom Kriege), στο οποίο «αναλύει την εξέλιξη της θεωρίας, στρατηγικής, τακτικής και φιλοσοφίας του πολέμου».
Όσον αφορά τη σχέση του πολέμου με την πολιτική, παραθέτω ορισμένα από τα κυριότερα σημεία του έργου του:
– «Ο πόλεμος είναι μια απλή συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα». «Η πολιτική πρόθεση είναι ο σκοπός, ενώ ο πόλεμος είναι το μέσο, και το μέσο δεν μπορεί να θεωρηθεί ανεξάρτητο από το σκοπό». Ο πόλεμος έχει έναν συγκεκριμένο «πολιτικό αντικειμενικό στόχο».
– «Ο πόλεμος είναι μια πράξη βίας προορισμένη στο να καταναγκάσει τον αντίπαλο να εκτελέσει τη θέλησή μας».
– «Ο πόλεμος μιας κοινότητας – ολόκληρων εθνών και ιδίως πολιτισμένων εθνών – εγείρεται πάντα από μια πολιτική κατάσταση και δεν προκύπτει παρά από ένα πολιτικό αίτιο. Να γιατί ο πόλεμος είναι πολιτική πράξη».
– «Ο πόλεμος «έχει τη δική του γραμματική, όχι όμως και τη δική του λογική». «Δεν μπορούμε ποτέ να διαχωρίσουμε τον πόλεμο από τις πολιτικές σχέσεις» μεταξύ εθνών και κυβερνήσεων».
Από τους παραπάνω αφορισμούς του Κλαούσεβιτς προκύπτουν τα παρακάτω ερωτήματα:
– Ποιος διαμορφώνει την «πολιτική πρόθεση»;
– Ποιος αποφασίζει για το ποια ακριβώς είναι η θέλησή μας;
– Ποιος ορίζει τον «πολιτικό αντικειμενικό στόχο» του πολέμου»;
– Ποιος διαμορφώνει την «πολιτική κατάσταση» και καθορίζει το «πολιτικό αίτιο»;
– Ποιος καθορίζει το πλαίσιο «πολιτικών σχέσεων μεταξύ εθνών και κυβερνήσεων;
– Ή εν τέλει και εν συντομία: Ποιος λαμβάνει τις πολιτικές αποφάσεις για την εξωτερική πολιτική, τον πόλεμο και την ειρήνη;
Ο Κλαούζεβιτς δέχεται ότι «η πολιτική ενώνει και συμφιλιώνει όλα τα συμφέροντα» (της εσωτερικής διοίκησης, της ανθρωπότητας, καθώς και όλα τα άλλα), γιατί είναι «ο αντιπρόσωπος όλων αυτών των συμφερόντων έναντι των άλλων κρατών». Γνωρίζει κι επισημαίνει την περίπτωση, η Πολιτική να παρεκτραπεί και να γίνει «ο καλύτερος υπηρέτης των φιλοδοξιών, των επιμέρους συμφερόντων ή της ματαιοδοξίας των ιθυνόντων». Αυτό όμως διευκρινίζει ότι δεν το εξετάζει στο έργο του και θέτει ως προϋπόθεση ότι η μελέτη του αφορά σε αυτήν την Πολιτική που είναι εκπρόσωπος των επιμέρους συμφερόντων ολόκληρης της Κοινότητας.
Ως εκ τούτου φαίνεται ότι τον Κλαούζεβιτς δεν τον απασχολούν τα πολιτικά συστήματα των κρατών. Μελετά τις πολιτικές αποφάσεις, αλλά δεν τον ενδιαφέρει η διαδικασία λήψεως αυτών των αποφάσεων, ποιοι δηλαδή λαμβάνουν τις πολιτικές αποφάσεις. Θεωρεί δεδομένο ότι σε όλα τα πολιτικά συστήματα, ακόμη και στα απολυταρχικά/ολιγαρχικά της εποχής του, η Πολιτική εκπροσωπεί τα συμφέροντα ολόκληρης της κοινότητας. Αγνοεί το γεγονός ότι μόνο στη δημοκρατία και εν πολλοίς στην αντιπροσώπευση η Πολιτική εκπροσωπεί τα συμφέροντα ολόκληρης της κοινωνίας, το «κοινό καλό».
Αναλύοντας τη φύση του πολέμου, ο Κλαούζεβιτς μας πληροφορεί ότι ο πόλεμος αποτελείται από τρία συστατικά στοιχεία:
α. Τα πάθη, τη βία και το εχθρικό συναίσθημα, που αφορούν κυρίως το λαό.
β. Την τύχη και το απρόβλεπτο, που αφορούν στον διοικητή και στον στρατό του.
γ. Την πολιτική καθοδήγηση, η οποία ανήκει ολοκληρωτικά στην κυβέρνηση/πολιτική ηγεσία.
Τα παραπάνω τρία συστατικά στοιχεία (λαός, στρατός, κυβέρνηση/πολιτική ηγεσία) που είναι γνωστά και ως «τριάδα του Κλαούζεβιτς» (Clausewitz’s trinity) και τα οποία ο ίδιος ο Κλαούζεβιτσς τα ονομάζει «ιδιόρρυθμη τριάδα» (Παναγιώτης Κονδύλης), αφορούν την πρωτοανθρωποκεντρική κρατοκεντρική εποχή, η οποία είναι τελείως διαφορετική από την κλασική εποχή της Πόλης που έζησε ο Θουκυδίδης, όπως θα αναλύσω εν συντομία στη συνέχεια.
Ο Θουκυδίδης (460-399 π.Χ.) είναι παγκοσμίως γνωστός όχι μόνο ως κορυφαίος ιστορικός, αλλά και ως ο πατέρας του κλάδου των Διεθνών Σχέσεων. Ταυτόχρονα θεωρείται ότι είναι ένας από τους μεγαλύτερους στρατηγικούς αναλυτές που ανέδειξε η ανθρωπότητα.
Σύμφωνα με τον καθηγητή Παναγιώτη Ήφαιστο, δεν υφίσταται θεωρία διεθνών σχέσεων εάν «δεν είναι συμβατή με τα Θουκυδίδεια αξιώματα που εδραιώνουν περιγραφές και ερμηνείες για τις διαχρονικά ισχύουσες πραγματικότητες κάθε κρατοκεντρικού συστήματος».
Πέραν των παραπάνω, ο καθηγητής Γιώργος Κοντογιώργης, θεμελιωτής της Κοσμοσυστημικής Γνωσιολογίας στο βιβλίο του «Η δημοκρατία και ο πόλεμος στον Θουκυδίδη» (Ποιότητα, Αθήνα 2022), αναδεικνύει την πολιτική διάσταση του έργου του και τον κατατάσσει ως τον «στοχαστή της κρατοκεντρικής φάσης του ανθρωποκεντρικού κοσμοσυστήματος και χορηγό της ζώσας λειτουργίας της δημοκρατικής και της ολιγαρχικής πολιτείας». Τα πολιτικά συστήματα της δημοκρατίας και της ολιγαρχίας της εποχής του Θουκυδίδη, καταγράφονται στο έργο του «ως οι πυλώνες της ζωής της πόλης που ορίζουν εντέλει τους όρους της διακρατικής πολιτικής και τη διαλεκτική σχέση μεταξύ της πολιτικής ως εξουσίας ή ελευθερίας και δύναμης».
Η αξία της θουκυδίδειας Ιστορίας είναι τεράστια γιατί αποδίδει με παραστατικό τρόπο και στοχαστικό βάθος την «ανθρωποκεντρικά ολοκληρωμένη κρατοκεντρική φάση του ελληνικού κοσμοσυστήματος που σηματοδοτεί η δημοκρατία, προλειαίνοντας το έδαφος της μετάβασης στη μετακρατοκεντρική οικουμένη».
Ο κοσμοσυστημικός χρόνος της εποχής του Θουκυδίδη είναι διαφορετικός από αυτόν του Κλαούζεβιτς. Ο Θουκυδίδης ζει στην κλασική εποχή της πόλης, όπου έχουμε την «ανθρωποκεντρική ολοκλήρωση σε κρατοκεντρικό περιβάλλον». Η Ιστορία του αντιπροσωπεύει την εποχή της δημοκρατικής ολοκλήρωσης. Η εποχή του Κλαούζεβιτς είναι μια «πρώιμη φάση του ανθρωποκεντρικού γίγνεσθαι», σε ένα υπό διαμόρφωση κρατοκεντρικό περιβάλλον όπου ο μονάρχης κινεί την πολιτεία και λαμβάνει τις πολιτικές αποφάσεις, συμπεριλαμβανομένων και αυτών που αφορούν τον πόλεμο και την ειρήνη. Ένα πρώιμο ανθρωποκεντρικό στάδιο που αντιστοιχεί αναλογικά στην προκλασική περίοδο της πόλης, ακόμη και πριν την εποχή του Δράκοντα και του Σόλωνα (7ος – 6ος αιώνα π.Χ.).
Στον δρόμο της ευρωπαϊκής πολιτικής εξέλιξης από τη δεσποτεία στον ανθρωποκεντρισμό το κράτος μετασχηματίζεται σταδιακά τον 19 αιώνα από τη δεσποτική απολυταρχία και τη συνταγματική μοναρχία στην συνταγματική/αιρετή μοναρχία, τον λεγόμενο κοινοβουλευτισμό του 20ου αιώνα. Σε αυτό το «κλίμα του κράτους/συστήματος της απολυταρχίας και αργότερα της συνταγματικής/αιρετής μοναρχίας» η κοινωνία παρέμεινε εκτός της πολιτικής, στην ιδιωτεία (ιδιώτευση).
Οι στοχαστές της νεωτερικότητας, κυρίως λόγω γνωσιολογικού ελλείματος, αδυνατούν να αντιληφθούν τη φύση της διαφοράς μεταξύ της ολοκληρωμένης κρατοκεντρικής φάσης των πόλεων/κρατών της εποχής του Πελοποννησιακού Πολέμου (κλασική εποχή) και της πρώιμης ανθρωποκεντρικής φάσης που διέρχεται η εποχή μας. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να αδυνατούν να τοποθετήσουν στον αντίστοιχο τόπο και χρόνο την ερμηνευτική τους για το έργο του Θουκυδίδη. Δυσκολεύονται να κατανοήσουν ότι η πολιτεία στις μέρες δεν έχει καμία σχέση με τη δημοκρατία και συγκροτείται δίκην «μοναρχευόμενης ολιγαρχίας». Ενώ στην εποχή του Θουκυδίδη (εποχή της κρατοκεντρικής ολοκλήρωσης) είχαμε εντός της πολιτείας την αντιμαχία μεταξύ της δημοκρατίας και της ολιγαρχικής πολιτείας. Οι ολιγαρχικές πολιτείες τότε ήταν «αντιπροσωπευτικές ή δημοκρατευόμενες ολιγαρχίες», ήτοι ολιγαρχίες πολιτειακά δομημένες ως δημοκρατίες («μικρές δημοκρατίες» κατά τον Αριστοτέλη).
Ο Θουκυδίδης ως «χορηγός της ζώσας λειτουργίας της δημοκρατικής και της ολιγαρχικής πολιτείας», αναδεικνύει τις διαδικασίες μέσα από τις οποίες λαμβάνονται οι πολιτικές αποφάσεις και στις δυο πολιτείες. Αναλύει με λεπτομέρεια πως αναπτύσσονται οι στρατηγικές που οδηγούν στη λήψη των αποφάσεων για τον πόλεμο, την ειρήνη και τη σύναψη συμμαχίας τόσο στη δημοκρατία (όπως για παράδειγμα η εκκλησία του Δήμου στην Αθήνα), όσο και στη «μικρά δημοκρατία»/ολιγαρχική πολιτεία (όπως για παράδειγμα στην Απέλλα/«μικρό Δήμο» που ήταν η συνέλευση/εκκλησία των πολιτών στην αρχαία Σπάρτη. Ο Δήμος, όχι μόνο «αποφασίζει για τη διεξαγωγή ενός πολέμου ανάλογα με το συμφέρον του» («εν Δήμω λειτουργία της πολιτικής»), αλλά και είναι «αυτός που θα υποστηρίξει αυτή την απόφαση με τη ζωή του στο πεδίο της μάχης». Ο πολίτης δηλαδή γίνεται εν ανάγκη οπλίτης.
Ο Δήμος έχει την ικανότητα να αντιλαμβάνεται το «περίπλοκο διεθνές σύστημα της εποχής», γι’αυτό και είναι σε θέση να λαμβάνει τις αποφάσεις με γνώμονα το κοινό συμφέρον. Ο Δήμος είναι υπεράνω του νόμου για τα πεπραγμένα του, πράγμα το οποίο δεν συμβαίνει για τους πολιτικούς. Οι πολιτικοί ως σύμβουλοι του Δήμου υπόκεινται στη δικαιοσύνη για τις εσφαλμένες προτάσεις πολιτικής που εισηγούνται στο Δήμο και υφίστανται τις προβλεπόμενες κυρώσεις.
Στην εποχή μας, όπως και την εποχή του Κλαούζεβιτς, την απόφαση για τον πόλεμο την λαμβάνει η πολιτική εξουσία (μονάρχης/πρωθυπουργός ή πρόεδρος) ανάλογα με το γενικό συμφέρον ή δημόσιο συμφέρον (εθνικό συμφέρον), λαμβάνοντας καθόλου ή ελάχιστα υπόψη τη κοινωνική βούληση και το «κοινό καλό»/«κοινό συμφέρον» όλης της κοινωνίας (κοινωνικό συμφέρον).
Ο Θουκυδίδης αναφέρεται στο κοινό συμφέρον, το συμφέρον του κοινωνικού όλου που το καθορίζει ο φορέας του, η πολιτική κοινωνία, γιατί αναφέρεται σε δημοκρατίες ή σε δημοκρατούμενες ολιγαρχίες (μικρές δημοκρατίες) οι οποίες έχουν ήδη εξοβελίσει τις εκλόγιμες μοναρχίες. Το κοινό συμφέρον διαφέρει από το γενικό συμφέρον που εισήγαγε ο Διαφωτισμός και το δημόσιο συμφέρον (εθνικό συμφέρον) που υποκρύπτει το συμφέρον του κράτους. Οι έννοιες του γενικού και του δημοσίου συμφέροντος ανάγονται στο συμφέρον του κατόχου του πολιτικού συστήματος και των δυνάμεων που το στηρίζουν ή στην αντίληψη που έχει εντέχνως καλλιεργηθεί περί συλλογικού συμφέροντος, που το καθορίζει όμως η πολιτική εξουσία.
Για τον Θουκυδίδη η επίγνωση του κοινού συμφέροντος της πόλης και η διάθεση εκ μέρους της πολιτείας να το υπηρετήσει «αποτελούν τον ακριβή ενδείκτη του πολιτεύεσθαι στον κρατοκεντρισμό». Η πολιτική στις διακρατικές σχέσεις αποτελεί προέκταση της εσωτερικής πολιτικής των πόλεων/κρατών. Η δημοκρατία ως εξωστρεφής πολιτεία στοχεύει κυρίως στην ευημερία των πολιτών της μέσω της εξωτερικής επέκτασης και της ηγεμονίας, γι’αυτό το λόγο και είναι πιο επιρρεπής στον πόλεμο. Ενώ η ολιγαρχία ως εσωστρεφής επικεντρώνεται στην εσωτερική επί της κοινωνίας ηγεμονία.
Στο ολοκληρωμένο ανθρωποκεντρικό περιβάλλον της κρατοκεντρικής φάσης με το οποίο διαλέγεται ο Θουκυδίδης, παρατηρούμε ότι τα τρία συστατικά στοιχεία της «ιδιόρρυθμης τριάδας» του Κλαούζεβιτς ήτοι ο λαός, ο στρατός και η κυβέρνηση/πολιτική ηγεσία, αποτελούν μια «αδιαίρετη μονάδα»: Το Δήμο. Ο Δήμος διαβουλεύεται και αποφασίζει για τον πόλεμο, ορίζει τον στρατηγό επικεφαλής του στρατεύματος τον οποίο ο ίδιος απαρτίζει και είναι αυτός που θα παραταχθεί στο πεδίο της μάχης. Επίσης οι πολιτικοί ηγέτες είναι πολίτες μέλη του Δήμου, οι οποίοι ως ρήτορες ενημερώνουν το Δήμο και εισηγούνται τις πολιτικές προτάσεις (και για τα θέματα πολέμου και ειρήνης) στο Δήμο για έγκριση. Δηλαδή ο Δήμος κινεί τα νήματα της εξωτερικής πολιτικής και αποφασίζει για τον πόλεμο ή την ειρήνη.
Στην εποχή της πρωτοανθρωποκεντρικής κρατοκεντρικής νεωτερικότητας του Κλαούζεβιτς, την πολιτεία την κινεί ο μονάρχης. Αυτός κινεί τα νήματα της εξωτερικής πολιτικής και αποφασίζει για τον πόλεμο ή την ειρήνη. Οι κοινωνίες βρίσκονται εκτός πολιτικής, όπως ακριβώς συμβαίνει και στην εποχή μας.
Αντί επιλόγου θέτω το ερώτημα: Στις μέρες μας, ποιος κινεί τα νήματα της εξωτερικής πολιτικής μιας χώρας και αποφασίζει για τον πόλεμο ή την ειρήνη; Οι κοινωνίες των πολιτών, οι οποίες ιδιωτεύουν εκτός πολιτικής ή οι συνταγματικοί/αιρετοί μονάρχες του λεγόμενου κοινοβουλευτισμού, οι οποίοι κατέχουν την πολιτική εξουσία;
⃰ Ο Δημήτριος Καρατζίδης είναι Ταξίαρχος ε.α. και απόφοιτος της Σχολής Εθνικής Αμύνης. Έχει μεταπτυχιακό στην Εφαρμοσμένη Στρατηγική και στις Διεθνείς Σχέσεις από το Πανεπιστήμιο του Πλύμουθ, μεταπτυχιακό στις Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγικές Σπουδές από το Πάντειο Πανεπιστήμιο και είναι απόφοιτος του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου.
